Τα αρχαία χαράγματα σε αγγεία των ανασκαφών του Κεραμεικού που σταχυολόγησα και παρουσιάζω στον παρόντα τόμο με νέες φωτογραφίες έχουν κατά καιρούς δημοσιευθεί στη σειρά Kerameikos. Ergebnisse der Ausgrabungen[1]. Οι θεματικοί τόμοι των W. Peek για τις επιγραφές, τα όστρακα και τις κατάρες[2] και η εξαντλητική δημοσίευση του S. Brenne για τα όστρακα οστρακισμού[3], καλύπτουν σε μεγάλο βαθμό το θέμα. Όμως, δεν υπάρχει ειδική συγκεντρωτική δημοσίευση των graffiti του Κεραμεικού, ενώ αρκετά –ιδίως από ανασκαφές των δεκαετιών ΄60 και ΄70– παραμένουν αδημοσίευτα. Συνεπώς, η συγκέντρωση και εκ η νέου φωτογράφιση ορισμένων από αυτά εδώ, έχει ενδεχομένως κάποιο ενδιαφέρον.
Τα περισσότερα αγγεία ανήκουν στην κλασική περίοδο και καλύπτουν ποικιλία διαφορετικών σχημάτων· τα πιο πολλά προέρχονται από ταφές και είναι συμποτικά: κοτύλη, φιαλίσκη, κώθων, κύπελλο. Ορισμένα μεγαλύτερα είναι χρηστικά: δύο αμφορείς και ένας κάδος, ενώ η μια και μοναδική πυξίδα προέρχεται από οικιστικό σύνολο.
Τα χαράγματα στα περισσότερα αγγεία – ιδίως στα μικρότερα – καθώς και στον λύχνο αρ. 9, δηλώνουν προφανώς τον κάτοχο του σκεύους[4]. Το χάραγμα στο σώμα της κοτύλης αρ. 1 δεν είχε ερμηνευθεί ικανοποιητικά ως τώρα. Δεδομένου ότι το πρώτο γράμμα, που στη δημοσίευση μεταγράφεται μάλλον ως «Α», διαβάζεται καθαρά ως «Δ» και το πέμπτο γράμμα ως «Ι» –αν αγνοηθούν τα υπό γωνία εφαπτόμενα σε αυτό σπασίματα του αγγείου που παροδηγούν στην ανάγνωση του γράμματος «Κ»–, η επιγραφή μπορεί εδώ να αποδοθεί ορθά ως: [–c.2–]ΕΛ[.]Ο ΕΙΜΙ ΔΙΚ[Α]ΙΟϟ[5]. Τα κύρια αρσενικά ονόματα των ύστεροαρχαϊκών / κλασικών χρόνων από την Αττική, που πληρούν τις προϋποθέσεις για να ταιριάξουν εδώ είναι τα: Ἀγέλαος, Τέλλος και Τέλας, με λιγότερο πιθανό –λόγω των αποστάσεων μεταξύ των γραμμάτων– το πρώτο[6].
Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει το αμάρτυρο όνομα ΛΕΠΤΙΝΑ στο κύπελλο αρ. 6. Κατά μια εκδοχή πρόκειται για ανορθόγραφη εκδοχή του αρσενικού ονόματος ΛΕΠΤΙΝΗΣ, το οποίο απαντά συχνά σε ονομαστική, αντίστοιχα με το ανορθόγραφο ΗΜΙ – αντί του ΕΙΜΙ – που το συνοδεύει[7]. Κατά μιαν άλλη εκδοχή, το όνομα ίσως συνιστά επιθετικό προσδιορισμό, δηλωτικό της πολυτέλειας και της λεπτής κατασκευής του σκεύους, το οποίο μιμείται ακριβότερα μεταλλικά πρότυπα[8].
Δύο μεγαλύτερα αγγεία – ένας αμφορέας και ένας κάδος (αρ. 4 και 7) – φέρουν επιγραφές με τον χαρακτηρισμό «καλός». Ο μεν πρώτος για τον Βατίωνα[9] «που μοιάζει όμορφος» σε κάποιον, του οποίου το όνομα αρχίζει με «Κ», αλλά δεν σώθηκε ολόκληρο[10], ο δε κάδος – σε πρώτο πρόσωπο – (αυτ)αναφέρεται στο πόσο όμορφο, καλοσχηματισμένο σκεύος είναι[11]!
Ο αμφορέας βρέθηκε, σε δεύτερη χρήση, σε παιδική ταφή. Είναι λοιπόν πολύ πιθανόν, η ερωτική επιγραφή να χαράχθηκε επάνω του σε προγενέστερο, ανύποπτο χρόνο. Σίγουρα πάντως, αυτό δεν θα έγινε από κάποιον συμποσιαστή σε κατάσταση ερωτικού οίστρου! Αν ήταν έτσι τα πράγματα, ο «Κ» θα είχε κατά πάσα πιθανότητα διατρανώσει τον έρωτά του σε κάποιο φίνο αγγείο του πότου, κάποιον σκύφο, κάνθαρο, κύπελλο, ή σε κάποιο μεγαλύτερο συμποτικό σκεύος· και αν αυτό τύχαινε να είναι ο αμφορέας που εξετάζουμε, η φορά της γραφής –οριζόντια στην κοιλιά του αγγείου– θα παρακολουθούσε την κατακόρυφη θέση ενός γεμάτου αγγείου, με το στόμιο προς τα επάνω. Αντίθετα, εδώ το χάραγμα έγινε όταν ο αμφορέας βρισκόταν άδειος και αναποδογυρισμένος –στηριγμένος με το χείλος καταγής (για να στεγνώσει;)–, μαζί με άλλους, στοιβαγμένος σε κάποια οικιακή αποθήκη[12]. Σε αυτή την περίπτωση ο ερωτευμένος «Κ» θα μπορούσε να είναι κάποιος εγγράμματος νεαρός δούλος, με πρόσβαση στη στοίβα των αμφορέων του σπιτιού και κρυφό ερωτικό πάθος για τον Βατίωνα. Αλλά και ο Βατίων θα ώφειλε να πληροί αντίστοιχες προϋποθέσεις, ώστε να γίνει δέκτης του μηνύματος!
Τέλος, αν και graffiti με μονά γράμματα επάνω σε αγγεία είναι άφθονα, αλλά συχνά κρυπτικά για τον αναγνώστη, περιέλαβα εδώ μια μικρή ερυθρόμορφη πυξίδα που ο αγγειοπλάστης Γαυρίων υπερήφανα προβάλλει ως έργο δικό του, υπογράφοντας στο πώμα (αρ. 10). Αόρατα στους πολλούς –στην αρχαιότητα αλλά και σήμερα– θα ήταν τα δύο χαραγμένα γράμματα: «Α», στο εσωτερικό του πώματος και στον πυθμένα της βάσης του αγγείου, τα οποία –όπως και σε άλλες υπογεγραμμένες πυξίδες του ιδίου εργαστηρίου– έγιναν για να εξασφαλίσουν ότι το σκεύος και το πώμα συνανήκουν[13].
Κατάλογος
- Κοτύλη με graffito (εικ. 1α–β).
Χρονολόγηση: ~480/470 π.Χ.
Προέλευση: Από παιδική ταφή σε πήλινο σκεύος. Τύμβος G, πίσω από το Τριτοπατρείο[14].
Διαστάσεις αγγείου: Ύ.: 6 εκ., Δμ.: 7,5 εκ.
Περιγραφή: Μελαμβαφής κοτύλη με ερυθρές ταινίες στη ζώνη κάτω από τις λαβές και χάραγμα περιμετρικά στο σώμα: [–c.2–]ΕΛ[.]Ο ΕΙΜΙ ΔΙΚ[Α]ΙΟϟ.
Παρατηρήσεις: Η επιγραφή ερμηνεύεται ως κτητική, δηλώνοντας τον ιδιοκτήτη του σκεύους.
Βιβλιογραφία: Kerameikos VII,2, 13–14 αρ. 15, 5. Πίν. 8, 1.
- Φιαλίσκη με δύο graffiti. Αρ. ευρ.: 1032 (εικ. 2).
Χρονολόγηση: 425-400 π.Χ.
Προέλευση: Από τάφο μεταξύ της Οδού των Τάφων και της Ιεράς Οδού[15].
Διαστάσεις αγγείου: Ύ.: 3 εκ., Δμ.: 13,2 εκ.
Περιγραφή: Μελαμβαφής φιαλίσκη με τένοντα μεταξύ του κυρτού χείλους και του κοίλου κάτω σώματος. Δακτυλιόσχημη βάση. Στο εσωτερικό και εξωτερικά στη βάση χάραγμα: ΑΝΔΡΟΜΑΧΟ.
Παρατηρήσεις: Η επιγραφή ερμηνεύεται ως κτητική, δηλώνοντας τον ιδιοκτήτη του σκεύους.
Βιβλιογραφία: Kerameikos VII,2, 141–142 αρ. 559, 2. Πίν. 91, 5, 8.
- Αμφορέας–SOS με graffito. Αρ. ευρ.: 2808 (εικ. 3α–β).
Χρονολόγηση: ~600 π.Χ.
Προέλευση: Από παιδικό εγχυτρισμό σε αμφορέα. Δυτικά του περιβόλου των Ποταμίων[16].
Διαστάσεις αγγείου: Ύ.: 67 εκ.
Περιγραφή: Αμφορέας ‘SOS’ με μελανές ταινίες περιμετρικά, κάτω από τις λαβές. Εχινόσχημη βάση. Μεταξύ των λαβών, ψηλά στον ώμο, κατά μήκος της γένεσης του λαιμού, χάραγμα: ΧΑΡΟΠΙΟ.
Παρατηρήσεις: Η επιγραφή ερμηνεύεται πιθανώς ως κτητική ή επιτύμβια.
Βιβλιογραφία: Kerameikos VII,2, 1, 117 αρ. 468. Πίν. 76, 3, 5.
- Αμφορέας με graffito (εικ. 4α-β).
Χρονολόγηση: ~470/460 π.Χ.
Προέλευση: Από παιδικό εγχυτρισμό σε αμφορέα. Νότιος Λόφος[17].
Διαστάσεις αγγείου: Ύ.: 62 εκ. Δμ.: 39 εκ.
Περιγραφή: Άβαφος αμφορέας τύπου Β. Κάτω από το χείλος λεπτή ερυθρή ταινία. Στο σώμα, ανεστραμμένο χάραγμα: ΒΑΤΙΩΝ | ΚΑΛΟΣ ΤΩΙ ΔΟΚΕΙ | Κ.
Παρατηρήσεις: Η επιγραφή ερμηνεύεται ως ερωτική.
Βιβλιογραφία: Kerameikos ΙΧ, 121 αρ. 132. Πίν. 53, 2.
- Κώθων με graffito (εικ. 5).
Χρονολόγηση: ~470-450 π.Χ.
Προέλευση: Από ταφή. Νότιος Λόφος[18].
Διαστάσεις αγγείου: Ύ.: 9,3 εκ.
Περιγραφή: Μελαμβαφής κώθων (κύπελλο με μια λαβή). Εξηρημένη ζώνη στη βάση. Στην κάτω πλευρά της βάσης φέρει το χάραγμα: Χϟ[Υ]ΜΜΑΧ[Ο] ΕΙΜΙ.
Παρατηρήσεις: Η επιγραφή ερμηνεύεται ως κτητική, δηλώνοντας τον ιδιοκτήτη του σκεύους.
Βιβλιογραφία: Kerameikos ΙΧ, 128 αρ. 162,4. Πίν. 34, 1, 3 και σχ. 18.
- Δίωτο κύπελλο με graffito (εικ. 6).
Χρονολόγηση: ~430 π.Χ.
Προέλευση: Τυχαίο εύρημα. Νότιος Λόφος.
Διαστάσεις αγγείου: Ύ.: 5,4 εκ. Δμ.: 12,3 εκ.
Περιγραφή: Μελαμβαφές κύπελλο με δύο κάθετες λαβές και ραβδωτή διακόσμηση στο εχινόσχημο σώμα. Στην κάτω πλευρά της βάσης φέρει το χάραγμα: ΛΕΠΤΙΝΑ ΗΜΙ.
Παρατηρήσεις: Καθώς δεν απαντά γυναικείο όνομα ‘ΛΕΠΤΙΝΑ’ η επιγραφή –ενδεχομένως σε ονομαστική – αφορά στον άρρενα ιδιοκτήτη ή στο ίδιο το σκεύος.
Βιβλιογραφία: Kerameikos ΙΧ, 192 αρ. ES 33. Πίν. 95, 2, 3 και σχ. 46.
- Κάδος με graffito. Αρ. ευρ.: 3776 (εικ. 7).
Χρονολόγηση: 520 – 480 π.Χ.
Προέλευση: Τυχαίο εύρημα. Νότιος Λόφος.
Διαστάσεις αγγείου: Ύ.: 35,6 εκ. Δμ.: 17,8 εκ.
Περιγραφή: Άβαφος κάδος. Στη γένεση του λαιμού φέρει το χάραγμα: ΚΑΔΟϟ ΕΙΜΙ ΚΑLOϟ. Τα τρία τελευταία γράμματα στην πίσω όψη, όπου και εγχάρακτο άστρο με 5 κορυφές.
Παρατηρήσεις: Η επιγραφή αφορά στο σκεύος.
Βιβλιογραφία: Kerameikos ΙΧ, 192 αρ. ES 35. Πίν. 95, 1.
- Μικρογραφική πυξίδα με graffito. Αρ. ευρ.: 5971 (εικ. 8).
Χρονολόγηση: Πρώιμος 5ος αι. π.Χ.
Προέλευση: Από την Οικία Ζ2.
Διαστάσεις αγγείου: Ύ.: 4,7 εκ. Δμ.: 5,9 εκ.
Περιγραφή: Μελαμβαφής πυξίδα τύπου D, χωρίς πώμα. Στην κάτω πλευρά της άβαφης βάσης φέρει το χάραγμα: ΒΑΛΛΩΝ.
Παρατηρήσεις: Κάτω από τον όνομα ΒΑΛΛΩΝ, υπάρχει δεύτερο graffito που έχει σκόπιμα σβηστεί (rasura) και δεν διαβάζεται πλέον.
Βιβλιογραφία: Kerameikos XVII, 158 αρ. 368, πίν. 91, σχ. 61.
- Μελαμβαφής λύχνος με graffito. Αρ. ευρ.: GL
Χρονολόγηση: ~350 π.Χ.
Προέλευση: Από την Οικία Ζ3.
Διαστάσεις αγγείου: Ύ.: 4,1 εκ. Δμ.: 5,9 εκ.
Περιγραφή: Μελαμβαφής λύχνος. Στην άνω και πλαϊνή πλευρά του μυκτήρα φέρει το χάραγμα: ΝΑ | ΥΚΡΑΤΗΣ.
Παρατηρήσεις: Ο ιδιοκτήτης του λύχνου ενδεχομένως ταυτίζεται με τον Ναυκράτη Ναυσιστράτου, από τον δήμο των Κεραμέων[19].
Βιβλιογραφία: Kerameikos XVII, 181 αρ. 514, πίν. 107, σχ. 52, 61.
- Ερυθρόμορφη πυξίδα με graffito. Αρ. ευρ.: 1065 (εικ. 9α-β).
Χρονολόγηση: Ύστερος 5ος αι. π.Χ.
Προέλευση: Από ταφή καύσης μεταξύ της Οδού των Τάφων και της Ιεράς Οδού[20].
Διαστάσεις αγγείου: Ύ. με πώμα: 5,7 εκ. Δμ.: 8,2 εκ.
Περιγραφή: Ερυθρόμορφη πυξίδα τύπου D με πώμα. Στο πώμα ‘Μελιταῖο κυνάριον’ και dipinto: ΓΑΥΡΙΩΝ | ΕΠΟΙΕΣΕΝ. Στο εσωτερικό του πώματος και στον πυθμένα του αγγείου, φέρει το χάραγμα: «Α».
Παρατηρήσεις: Το συγκεκριμένο χάραγμα έγινε για να εξασφαλίζει ότι το αγγείο συνανήκει με το πώμα του.