Πρόκειται για τον μνημειώδη διθάλαμο μακεδονικό τάφο με πρόσοψη ιωνικού ρυθμού, που αποκαλύφθηκε συλημένος από τον καθηγητή Κωνσταντίνο Ρωμαίο το 1938, στο νοτιοδυτικό πέρας του αρχαίου νεκροταφείου της Βεργίνας. Μνημειώδεις μαρμάρινες δίφυλλες θύρες οδηγούν στον προθάλαμο και τον θάλαμο. Στην πρόσοψη και τη γένεση της καμάρας του θαλάμου και του προθαλάμου, το μνημείο κοσμείται με γραπτές κοσμοφόρους που φέρουν φυτικό διάκοσμο. Στο βάθος του θαλάμου βρέθηκε πώρινη βάση για χρυσελεφάντινη κλίνη και μνημειώδης μαρμάρινος θρόνος με υποπόδιο και γραπτό διάκοσμο με φυτικά θέματα, αστέρια και συμπλέγματα ζώων. Ο τάφος χρονολογείται στο α΄ τέταρτο του 3ου αι. π.Χ.
Στην αρχή του Εμφυλίου, στο εσωτερικό του μνημείου, γράφτηκαν συνθήματα πολιτικού περιεχομένου, μεταξύ των οποίων αναφέρεται ως παράδειγμα το εξής:
Αὐτὰ εἶναι μνημεῖα καπιταλιστικὰ καὶ δὲν ἔχουν ἀξία γιὰ μᾶς
Δεν υπάρχει πληροφορία για το αν τα συγκεκριμένα γκράφιτι ήταν γραπτά ή εγχάρακτα, ούτε για τα ακριβή σημεία στα οποία γράφτηκαν. Φαίνεται ωστόσο πιθανότερο ότι γράφτηκαν χωρίς χάραξη, στον θάλαμο, όπου δέσποζε ο μαρμάρινος θρόνος, ο οποίος, με την εντυπωσιακή μεγαλοπρέπειά του, προκάλεσε ενδεχομένως αυτή την αντίδραση. Την εποχή εκείνη άλλωστε, ο «Τάφος του Ρωμαίου» ήταν ο μεγαλοπρεπέστερος γνωστός μακεδονικός τάφος.
Μόνη πηγή για τα συγκεκριμένα γκράφιτι αποτελεί το έγγραφο με αρ. πρωτ. 214/10-7-1946, που απευθύνει ο Χαράλαμπος Μακαρόνας, έφορος της ΙΑ΄ Αρχαιολογικής Περιφερείας, στη Διεύθυνση Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Παιδείας, αιτούμενος χρηματοδότηση για την αποκατάσταση αυτής και άλλων βλαβών που είχε υποστεί το μνημείο, τις οποίες περιγράφει επιγραμματικά, παραθέτοντας ενδεικτικά και το κείμενο ενός από τα γκράφιτι, ως υπογράμμιση του επείγοντος χαρακτήρα του αιτήματος. Η χρηματοδότηση εγκρίθηκε (έγγραφο 65087/413/30-9-1946) και τα γκράφιτι απαλείφθηκαν. Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες, ο «Τάφος του Ρωμαίου» χρησιμοποιήθηκε ως καταφύγιο ανταρτών της περιοχής των Πιερίων από τον μετέπειτα υποστράτηγο του Δημοκρατικού Στρατού, Αλέξη Ρόσιο (καπετάν Υψηλάντη), ο οποίος υπήρξε φοιτητής του Κ. Ρωμαίου και γνώριζε καλά το μνημείο.
Βασιλική Γ. Σταματοπούλου, αρχαιολόγος
ΕΦΑ Πόλης Θεσσαλονίκης / Πανεπιστημιακή Ανασκαφή Βεργίνας ΑΠΘ/Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο