Ένα μοναδικό μνημείο, το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως χώρος εντατικής άσκησης λατρείας κατά την αρχαιότητα, είναι το σπήλαιο Νυμφολήπτου ή Πανός ή Αρχεδήμου, στον νότιο Υμηττό. Διαθέτει κάθετη είσοδο και δύο αίθουσες, στα τοιχώματα των οποίων διατηρούνται λαξεύματα και επιγραφές που σκάλισε ο Θηραίος Αρχέδημος τον 5ο αι. π.Χ., προκειμένου να το μετατρέψει σε χώρο λατρείας των Νυμφών, του Πανός, του Απόλλωνα, ενδεχομένως και του Ερμή (εικ. 1).
Μετά την επικράτηση του χριστιανισμού, το σπήλαιο εγκαταλείφθηκε, αφού προηγουμένως χαράχθηκαν σταυροί σε διάφορα σημεία του. Επανεντοπίστηκε στους νεότερους χρόνους, το 1765, από τον περιηγητή Richard Chandler, και από τότε καταχωρήθηκε στα κείμενα πολλών Ευρωπαίων, που περνούσαν από την Αθήνα στο πλαίσιο αναζήτησης μνημείων του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, ως ένας αξιοθέατος αρχαιολογικός χώρος. Ο ζωγράφος, αρχαιολόγος και πρόξενος της Γαλλίας Louis François Sébastien Fauvel και ο φίλος του, αρχιτέκτονας, μηχανικός και αρχαιολόγος, Jacques Foucherot, εισήλθαν στο σπήλαιο τον Νοέμβριο του 1781. Αν και σε κανένα χειρόγραφό τους δεν υπάρχει αναφορά στις δραστηριότητές τους στην Αθήνα, η επίσκεψή τους αναφέρεται από τον Edward Dodwell, ενώ μαρτυρείται από τα ονόματα και τη χρονολογία, που οι ίδιοι φρόντισαν να λαξεύσουν στον φυσικό βράχο, σε σημείο επάνω από το ακέφαλο καθιστό άγαλμα και τον βωμό του Πανός, στη μεγάλη νότια αίθουσα (ύψος γραμμάτων: 3,5-4,3 εκ.) (εικ. 2-3).
FOUCHEROT
FAUVEL
1781
Ανάμεσα στους επώνυμους επισκέπτες βρίσκεται και το βασιλικό ζεύγος Όθων και Αμαλία, οι οποίοι, σύμφωνα με τον περιηγητή Ludwig Ross, βρέθηκαν στο σπήλαιο το 1843.
1856
ΒΑΣΙΛΕΙΣ
ΜΑΥΡΟΜΗΤΡΟΣ
Το ουσιαστικό ΒΑΣΙΛΕΙΣ λαξεύτηκε λίγο πιο πάνω και δεξιά των ονομάτων των Foucherot και Fauvel. Η χρονολογία 1856 πάνω από τους «βασιλείς» (οι οποίοι επισκέπτονταν συχνά τον χώρο), και το όνομα ΜΑΥΡΟΜΗΤΡΟΣ, που σκαλίστηκε από κάτω, υποδεικνύουν, ενδεχομένως, αντίστοιχα το έτος και το πρόσωπο, που πιθανώς συνόδευε το ζεύγος στη συγκεκριμένη εξόρμηση και φρόντισε για την αποτύπωση των ονομάτων στον βράχο.
Όλη η επιφάνεια του εκτεινόμενου προς βορρά φυσικού πετρώματος, είναι ασφυκτικά γεμάτη από ονόματα επισκεπτών, τα οποία χαράχθηκαν μεταξύ 19ου και 21ου αιώνα, σύμφωνα με τη μόδα που εισήγαγαν οι γάλλοι περιηγητές το 1781 (εικ. 4).
Αλεξάνδρα Μαρή, αρχαιολόγος, Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας